In de afgelopen decennia is veel onderzoek gedaan naar de effecten van prijsbeleid in verkeer en vervoer. In een onlangs verschenen publicatie inventariseert het Kennisinstituut voor Mobiliteitsbeleid (KiM) recente nationale en internationale kennis rondom prijsbeleid en prijsprikkels. Daarbij maken we onderscheid naar vervoerwijze, motieven achter prijsbeleid en vormen van prijsbeleid. Het doel van deze publicatie is om een overzicht te geven van de beschikbare kennis over prijsbeleid en prijsprikkels in de mobiliteit en om deze inzichten gemakkelijk toegankelijk te maken.
Bepaalde literatuurinzichten zijn relevant voor meerdere prijsmaatregelen en modaliteiten. Deze generieke inzichten vatten we hier samen. Daarbij maken we onderscheid naar de volgende thema’s: differentiatie, alternatieven, verschillen in populatie, beleid werkgevers, prijselasticiteiten en publieke acceptatie.
Differentiatie
Differentiatie van een maatregel kan de effectiviteit positief beïnvloeden. Een aantal voorbeelden hiervan:
- Naar tijd: Een naar tijd gedifferentieerde maatregel voor personenvervoer over de weg lijkt effectiever in het aanpassen/beïnvloeden van autoritten en het reduceren van verliestijd dan een vlakke heffing. Dit blijkt uit model- en vragenlijstonderzoek. Maar ook praktijkstudies lijken hierop te wijzen. Zo blijken naar tijd gedifferentieerde cordonheffingen in Stockholm en Göteborg een duidelijker effect op autogebruik te hebben dan de niet-gedifferentieerde verblijfsheffing in Londen en de vlakke tolheffing in Noorwegen (Oslo, Bergen en Trondheim). Ook spitsmijdenprojecten in Nederland lijken effectief in het aanpassen/beïnvloeden van autoritten. Het buiten de spits met de auto reizen is het meest gekozen alternatief.
- Naar plaats: Specifiek voor het personenwegvervoer geldt dat een congestie-/spitsheffing files op een gerichtere en efficiëntere manier bestrijdt dan een vlakke (landelijke) heffing: een substantiële reductie van de congestie gaat samen met een relatief geringe daling van het (landelijke) autogebruik. Vanuit welvaartsoogpunt heeft een naar plaats en tijd gedifferentieerde congestieheffing een gunstiger/positiever saldo dan een landelijke (vlakke) heffing.
- Heffingshoogte: Mobiliteitseffecten zijn over het algemeen groter bij hogere heffingshoogte. Dit geldt bijvoorbeeld voor prijsmaatregelen in het personenautoverkeer maar ook voor prijsmaatregelen bij andere modaliteiten. Vanuit welvaartsoogpunt is een hogere heffing niet altijd gunstig omdat ook de vraaguitval dan hoger is. Of anders gezegd, er is een optimaal niveau van heffingen.
- Naar euroklasse voor het vrachtverkeer: Een evaluatiestudie laat zien dat wanneer de kilometerheffing gedifferentieerd wordt naar euroklasse, dit zorgt voor een schonere vloot en schonere kilometers.
Alternatieven
Effectiviteit lijkt toe te nemen wanneer mensen meer alternatieven hebben om hun gedrag aan te passen (bijvoorbeeld op een ander tijdstip reizen of met een ander vervoermiddel). Modellen en vragenlijstonderzoek duiden bijvoorbeeld op een hogere effectiviteit van naar tijd en plaats gedifferentieerde kilometerheffingen, omdat automobilisten dan kunnen uitwijken naar een ander tijdstip of een andere (goedkopere) route. In Göteborg is het effect van de heffing op cordonpassages minder groot dan in Stockholm, mogelijk omdat het ov in Stockholm (als alternatief voor de auto) beter ontwikkeld is.
Verschillen in populatie
Een prijsmaatregel heeft doorgaans verschillende effecten binnen een populatie. Zo blijken mensen met een hoog inkomen en/of een reiskostenvergoeding minder snel hun autoritten aan te passen in geval van kilometergebaseerde prijsmaatregelen in het personenwegverkeer. Mensen die meer rijden, passen juist relatief meer autoritten aan. Voor een vliegbelasting geldt bijvoorbeeld dat de afname van passagiers het sterkst is voor het niet-zakelijke verkeer.
Beleid werkgevers
Specifiek voor personenvervoer geldt dat het beleid van werkgevers richting werknemers de effectiviteit van prijsmaatregelen kan beïnvloeden. Zo blijkt uit een vragenlijst onder 485 bedrijven uit de zakelijke dienstverleningssector en de maakindustrie (in 2004), dat 30% van de werkgevers hun werknemers volledig zouden willen compenseren bij de invoering van een (naar tijd gedifferentieerde) kilometerheffing. Aan de andere kant geven deze bedrijven aan dat ze van plan zijn werknemers iets vaker een verhuiskostenvergoeding aan te bieden wanneer een kilometerheffing wordt ingevoerd (van 4 naar 15 % van de laatste aangenomen werknemers) en ook iets vaker ov-kosten (van 22% voor de heffing naar 40% na een heffing) te vergoeden.
Prijselasticiteiten kennen vaak grote bandbreedtes
Zo zijn prijselasticiteiten in personenvervoer onder meer afhankelijk van: motief (zakelijk, werk- en schoolgebonden = lage prijsgevoeligheid), termijn (lange termijn prijsgevoeligheid hoger) en vervoerwijze (bij ov is prijsgevoeligheid voor trein bijvoorbeeld hoger dan voor bus, tram, metro). Prijselasticiteiten voor het goederenvervoer hebben een grote brandbreedte en verschillen sterk naar afstandsklasse en goederensoort. De prijsgevoeligheden van het goederenvervoer per spoor en over het water (binnenvaart en zeevaart) zijn maar beperkt onderzocht. De beschikbare studies laten ook een forse bandbreedte zien in resultaten.
Publieke acceptatie
De publieke acceptatie van prijsbeleid kan worden verhoogd 1) door automobilisten te compenseren voor negatieve effecten van prijsbeleid (zonder de heffing te ondermijnen), 2) door de positieve effecten te benadrukken en 3) door rechtvaardig beleid in te voeren, dat met name gericht is op het beschermen van de natuur, het milieu en toekomstige generaties en op een gelijke behandeling van individuen. Ook de 4) wijze van betalen, 5) tariefstructuur, 6) informatievoorziening en 7) wijze waarop opbrengsten worden gebruikt, beïnvloeden de mate van acceptatie. Dynamische heffingen (hogere prijzen bij grotere drukte) leiden tot grotere efficiency- / welvaartswinsten bij een lagere stijging van de (gegeneraliseerde) prijs. Efficiency en acceptatie gaan daar mee hand in hand.
Voor vragen en reacties kunt u terecht bij het KIM, Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken.. De publicatie is geen gewoon rapport, maar een web-publicatie met achterliggende deelrapporten. Zie: http://web.minienm.nl/kim/prijsprikkels/index.html
