Minder plastic verpakkingen. Afval scheiden. Van oude kleding nieuwe kleding maken. We gaan steeds bewuster om met grondstoffen. Niet voor niets! De trend laat zien dat de vraag naar grondstoffen wereldwijd blijft toenemen. Dit kan leiden tot schaarste van sommige grondstoffen. Rijkswaterstaat heeft LBP|SIGHT daarom opdracht gegeven onderzoek te doen naar potentiële materiaalschaarste binnen haar werkgebied. De studie laat de risicoprofielen van verschillende grondstoffen zien en biedt oplossingen om met deze risico’s om te gaan.
De wereldwijde vraag naar grondstoffen is de afgelopen eeuw explosief gegroeid. Deze stijging zet de komende decennia naar verwachting door. De wereldbevolking blijft tenslotte groeien en de consumptie ook. Hierdoor wordt circulair grondstoffenbeheer steeds belangrijker: grondstoffen zo efficiënt en hoogwaardig mogelijk (her)gebruiken en het gebruik van (niet recyclebare) grondstoffen terugdringen.
Het circulair gebruik van grondstoffen is ook voor Rijkswaterstaat bijzonder belangrijk. Rijkswaterstaat is een grootverbruiker: er worden grote hoeveelheden beton, asfalt en grond gebruikt om Nederland veilig, leefbaar en bereikbaar te houden. Als Rijkswaterstaat zich inspant om het grondstoffenverbruik terug te dringen, dan heeft dit dus een aanzienlijk effect op de Nederlandse schaal. De organisatie heeft zich dan ook ten doel gesteld om in 2030 circulair te werken.
Is er sprake van grondstoffenschaarste?
Schaarste ontstaat wanneer grondstoffen niet langer te koop zijn voor een acceptabele prijs of onder acceptabele omstandigheden: gebruikers zijn er dan niet meer zeker van dat zij aan hun grondstoffen kunnen komen.
Voor het onderzoek naar grondstoffenverbruik en de risico’s op schaarste is gekeken naar metalen, grond, zand, cement/beton en asfalt. Dit zijn de grondstoffen die Rijkswaterstaat het meest gebruikt: ze zijn essentieel om de kerntaken van Rijkswaterstaat te kunnen uitvoeren. Op basis van literatuur en op basis van scenario’s is een inschatting gemaakt van schaarsterisico’s van deze grondstoffen. De analyse is gemaakt aan de hand van een Root Cause Analyse (RCA) model naar schaarste als gevolg van technische (geologisch / technologisch), economische (prijsvolatiliteit huidige markt), sociale (i-mvo risico's / maatschappelijke druk), politieke (beleid / wet- en regelgeving) en/of milieu (milieudruk keten / hinder) factoren.
Uit de analyse blijkt dat in enkele gevallen sprake is van technische schaarste. Dit betekent dat de kans groot is dat de bron van het materiaal vóór 2030 uitgeput raakt. Voor andere grondstoffen zoals zand en klei is het risico op technische schaarste vrij klein. Wel zijn er andere risico’s, zoals ongelijke verdeling op mondiaal niveau. Een tekort elders kan ook hier leiden tot prijsstijgingen, wat het risico op economische schaarste vergroot.
Duiding risico
Van de onderzochte grondstoffen is het schaarsterisico gekoppeld aan de toepassing binnen Rijkswaterstaat. Zo kon worden bekeken wat het schaarsterisico is binnen de bedrijfsvoering van Rijkswaterstaat. De inschatting van de risico's is geduid bij huidige bedrijfsvoering (hieronder wordt verstaan dat het areaal, het volume en de toegepaste techniek gelijk blijft met de situatie anno nu), van 'komt niet of nauwelijks voor', 'laag', 'matig' tot 'hoog'.
Figuur 1: Schaarsterisico naar toepassing binnen Rijkswaterstaat.
Hieruit blijkt (zie ook figuur 1) dat er vooral voor beweegbare kunstwerken, elektrische verkeersvoorzieningen en stormvloedkeringen in 2030 sprake is van een hoog risico op grondstoffenschaarste. Dit soort projecten vraagt namelijk om een groot gebruik van zogenaamde kritieke metalen: metalen die onmisbaar zijn en waarbij sprake is van een leveringszekerheidsrisico. Voor dijken, dammen en wegverhardingen geldt een matig risico op schaarste in 2030 (vnl. economisch en technisch). Dit komt vooral doordat het gebruik van bitumen in asfaltverhardingen in de toekomst waarschijnlijk sterk afneemt. Ook cement en betontoepassingen lopen naar verwachting een matig risico op schaarste in 2030 (vnl. economisch, maar ook milieurisico en specifieke systeemafhankelijkheid CEM III en menggranulaat).
De relevantie en impact van de risico’s zijn sterk afhankelijk van het verwachte gebruik in de toekomst. Om hier mee om te gaan is het werken met scenario’s behulpzaam. Binnen het onderzoek is vastgesteld waaraan, vanuit het perspectief schaarste, een relevant toekomstscenario moet voldoen. Met dit werkmodel zijn vier relevante scenario’s uitgewerkt als oefening en ter inspiratie:
- Smart mobility (de opkomst van zelfrijdende- en onderling communicerende auto’s);
- Klimaatadaptatie (aanpassingen die noodzakelijk zijn als reactie op een stijgende zeespiegel en een veranderend weerpatroon);
- Betonakkoord (ambitie van de betonsector om op termijn 100% van het vrijkomende betonafval binnen de eigen branche opnieuw hoogwaardig in te zetten);
- Energietransitie (overgang naar een maatschappij waarin enkel nog hernieuwbare energietechnieken geaccepteerd worden).
De scenario’s zijn uitgewerkt naar de gevolgen voor het grondstoffenverbruik generiek, de gevolgen voor het areaal van Rijkswaterstaat en de gevolgen voor de (circulaire) balans. Hiermee kan Rijswaterstaat een scenariostudie doen om toekomstige schaarsterisico’s te identificeren en gerichte handelingsperspectieven te introduceren.
De risico’s zijn bekend, hoe nu verder?
Allereerst is het van belang om, mede met de conclusies uit dit onderzoek, een beter inzicht te krijgen in de exacte hoeveelheden en de kwaliteit van de materiaalstromen binnen Rijkswaterstaat. Wanneer dit goed in beeld is, kan worden bekeken hoe en in welke mate secundaire (vrijkomende) materiaalstromen aan de toekomstige vraag naar materialen kunnen voldoen. Daarnaast is het mede op basis van dit onderzoek van belang om te beschouwen, hoe de informatie over schaarste op de juiste plek terechtkomt binnen Rijkswaterstaat en hoe circulariteit en grondstoffenverbruik te betrekken in aanbestedingen en tenderprocessen. Dit is uitgewerkt in de vorm van een handelingsplan binnen iedere stap van de procescyclus van Rijkswaterstaat (zie figuur 2).
Figuur 2: Handreikingen voor circulariteit en grondstoffenverbruik binnen iedere stap van de procescyclus van Rijkswaterstaat.
Voor nadere informatie over deze studie kunt u contact opnemen met Jeannette Levels-Vermeer (Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken.) of met Gerwin Beukhof (Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken.).
