De overheid investeert veel geld in de aanleg van wegen, bruggen, vaarwegen en sluizen. Deze bouwwerken hebben een levensduur van dertig tot honderd jaar. Als in de tussentijd de omstandigheden veranderen kan de investering niet meer worden teruggedraaid. De omgeving verandert voortdurend. De mobiliteitsvraag is afhankelijk van de conjunctuur en technologische innovaties. Veiligheid tegen overstromingen door dijken hangt samen met de zeespiegelstijging en de rivierafvoer. Daarom is meer flexibiliteit bij de aanleg en vervanging van infrastructuur nodig. Als de vraag naar transport afwijkt van de prognose is de weg te smal of te breed. Kun je een weg in stapjes uitbreiden, of een brug in stapjes verhogen? Het lijkt onzin, maar het kan.
Reële optieanalyse is een methodiek die je kunt gebruiken om flexibele opties te onderzoeken en te waarderen. Hoe ga je hierbij te werk? Het CPB beschrijft een stappenplan voor het uitvoeren van een zogenaamde beslisboomanalyse.[1] Een beslisboomanalyse heeft alleen zin als er niet al een alternatief is dat in alle scenario’s beter presteert (no regret). Verder moeten de uitkomsten van de alternatieven niet te dicht bij elkaar liggen. In dat geval zal reële optieanalyse weinig opleveren. De beslisboomanalyse start met het verkennen van de alternatieven. Belangrijke flexibele alternatieven zijn uitstel, ruimtereservering of latere aanpassing van de infrastructuur in kwestie. Even wachten betekent dat je nog geen geld investeert en dat de richting waarin de trend zich ontwikkelt, laag of hoog scenario, duidelijker wordt in de tijd. In een beslisboom kun je een selectie van alternatieven en de fasering daarvan met de belangrijkste onzekerheden structureren. Vervolgens bereken je de uitkomsten per alternatief en scenario. De verwachtingswaarde per alternatief bereken je, door de uitkomsten per scenario te wegen met kansen. Als de kans van het voorkomen van een scenario niet bekend is kun je de break-even kansen berekenen.
Flexibele alternatieven
De belangrijkste fase in de reële optieanalyse is de verkenning van flexibele alternatieven. Door de verkenning komen nieuwe opties in beeld die je anders snel over het hoofd ziet, omdat we gewend zijn om een beperkt aantal mogelijkheden te overwegen. Het CPB geeft hiervan een aantal verrassende voorbeelden. Als een bouwwerk aan het einde van de levensduur is moet je het vervangen, als een weg te smal is moet je hem verbreden. In plaats van een bouwwerk te vervangen kun je de levensduur verlengen, je kunt een weg direct verbreden of eerst ruimte reserveren voor verbreding, schutten van schepen gaat sneller als de sluis groter is, maar ook als je het schutproces zelf versnelt.
Opties kosten geld. Stel, je overweegt om een brug te verhogen. Als je een brug eerst opknapt en pas daarna verhoogt ben je in totaal meer geld kwijt. Tegelijkertijd krijg je er een optie bij. Je kan de brug namelijk ook niet verhogen als blijkt dat het aantal hoog beladen binnenvaartschepen (vierlaags containervaart) niet zo snel groeit als verwacht. Met die optie bespaar je weer geld. Hoeveel je bespaart hangt af van de kans op het voorkomen van een scenario. In de illustratie hierna laten we voor de eenvoud alleen de kosten zien.
Figuur 1: Beslisboom met scenario's, opties en totale kosten
Je stelt vervanging van de brug uit en besteedt 10 miljoen aan het opknappen. Bij een hoge groei scenario moet je de brug later alsnog verhogen en besteed je 30 miljoen. Als het lage groei scenario zich voordoet hoef je de brug niet meer te verhogen en blijven de kosten beperkt tot 10 miljoen euro. De totale waarde van de optie is de som van de kansen maal de waarde per scenario. Dat betekent in dit geval dat je geld bespaart als de kans op het lage scenario groter is dan 33%. In het breakevenpunt is de waarde van de optie opknappen nul: (0,67 *30+0,33*30) – (0,67*40+0,33*10) = 0. Bij een kans op het lage scenario groter dan 33% is de waarde van de optie opknappen positief: (0,60 *30+0,40*30) – (0,60*40+0,40*10) = 2.
Kans op een scenario
Daar zit tegelijkertijd de uitdaging van de reële optieanalyse, hoe weet je wat de kans van een scenario is? Meestal zijn de kansen niet gegeven. Experts kunnen wel aangeven of de kans op een scenario groter of kleiner is dan een ander scenario, maar hoeveel groter wordt moeilijk. CPB geeft het voorbeeld van de keuze tussen een schutsluis en een keersluis in het Meppelerdiep. Alleen bij extreme waterstanden loont het om een schutsluis aan te leggen in het Meppelerdiep, de keersluis is goedkoper. De kans op die extreme standen is kleiner, de kansverdeling is scheef. Daarom kan een schutsluis alleen uit als die kleinere kansen in de staart van de kansverdeling toch groot genoeg zijn. De kansverdeling heeft dan een ‘dikke staart’.[2]
Figuur 2 Scheve verdeling
Het is interessant om te zien hoe de besluitvorming over het Meppelerdiep zich in de praktijk afspeelde. In de oorspronkelijke kosten-batenanalyse kwam de keersluis er het best uit. Op basis van regionale politieke overwegingen is gekozen voor het direct bouwen van een schutsluis. Uitgangspunt voor de waterstanden was na 2050 een geleidelijke toename van de extreme waterstanden.[3]
Na het nemen van dit besluit werd het Deltaprogramma IJsselmeergebied afgerond. In het Deltaprogramma IJsselmeergebied wordt gekozen voor een oplossing met een door pompen gereguleerd peil. Daarmee wordt de waarschijnlijkheid van extreme waterstanden bij het Meppelerdiep na 2050 een stuk kleiner. Dit betekent dat een ingreep in de waterhuishouding de scenario’s achteraf zodanig beïnvloedt dat de keersluis aantrekkelijker wordt.
Dit is misschien een uitzonderlijk geval, maar het illustreert wel dat toekomstscenario’s kwetsbaar zijn. Het toeval wil dat de beslissing om het peil te reguleren met pompen voortkomt uit een andere reële optieanalyse. In de reële optieanalyse voor het IJsselmeergebied was het gebruik van pompen een no-regret oplossing voor de handhaving van het peil.
Zelf geeft het CPB ook aan dat in het geval Meppelerdiep de uitkomsten gevoelig zijn voor specifieke veronderstellingen. Het CPB presenteert de uitkomsten bij verschillende veronderstellingen over de schadefunctie. Als de schade door vertraging van de scheepvaart hoger wordt ingeschat neigt het resultaat meer naar de vervanging met een schutsluis. Bij een lagere schade is het advies om de schutsluis uit te stellen. Misschien is de meest verantwoorde conclusie in dit geval dat uitkomsten zo dicht bij elkaar liggen dat reële optieanalyse geen doorslaggevend antwoord kan geven.
'Out of the box' denken
Reële optieanalyse is een uitstekend instrument om projectalternatieven in de tijd en tussenoplossingen of innovatieve oplossingen te verkennen. De methode daagt uit om ‘out of the box’ te denken. Dit levert niet alleen alternatieven op die de investering uitstellen, maar ook verrassende technische innovaties, zoals pompen in de afsluitdijk, of versneld schutten in de Volkeraksluizen. Hiermee kunnen grote voordelen behaald worden. De kans dat een scenario zich voordoet is moeilijk in te schatten. Als de uitkomsten dicht bij elkaar liggen en het resultaat gevoelig is voor variaties in de kansverdeling van scenario’s blijft de keuze voor een van de alternatieven onbeslist.
Neem voor meer informatie contact op met het Steunpunt Economische Expertise van RWS via Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken..
Noten
[2] Ibid. p.36.
